Ulazak albanskih gradova pod osmansku upravu manifestovao se velikim promenama u društveno-ekonomskom i političkom životu, što se odrazilo i na konfesionalnu strukturu grada, što je takođe bila odrednica promena u urbanom pejzažu grada. gradovi. 1 Tako je, zajedno sa prelaskom stanovnika Prištine u islamsku veru, grad obogaćen objektima orijentalno-osmanskog stila. Kao rezultat toga, od druge polovine 15. veka Priština dobija izgled grada sa osmanskim urbanizmom, gde su simbol nahije bile dve glavne džamije podignute iz fonda prihoda sultana Mehmeta II (1451–1481) 2 Reč je za Sultan Murat džamiju, poznatu kao Čarši džamija, ili Kamena džamija, čiji su temelji postavljeni godine kada se odigrala Prva Kosovska bitka (1389), dok su radovi završeni za vreme sultana Mehmeta. Fatihu, aneksor Kosova. Ovaj drugi je u svoje ime podigao i džamiju, koja je u zvaničnoj osmanskoj dokumentaciji poznata kao džamija sultana Mehmeta Fatihua, dok je u narodu bila poznata pod nekoliko naziva: džamija sultana Mehmeta, džamija Fatihua, Velika džamija i džamija Sv. kralj. Prema natpisu (portalu), radovi na ovoj džamiji su završeni 1460-1461. 3
U zavisnosti od povećanja broja stanovnika islamske veroispovesti u gradu, povećavao se i broj mesdžida (svetilišta za dnevne molitve) i džamija. Dakle, pored pomenute dve glavne džamije, do prve polovine 16. veka građene su i džamije koje su služile za svakodnevnu molitvu i po pravilima islamske jurisprudencije, u ovim malim svetinjama (džamijama) namaz petkom (petak) ponuđeno, pošto nije bilo amvona, koji se mogao postaviti samo uz dozvolu sultana. Zatim su sa porastom broja vernika (posle 1570. godine) ove džamije podignute u status džamija. Na primer Džamije Ramazana Čaušija, Jusufa Čelebija, Hatunije (Gospođice), Hasan-bega, Mehmet-bega, Emira Aladina, Džarala Ćeribašija i Hasana Emina, do 1569-1570. godine, bile su u mesdžidskoj povelji. 4 Dok je mesdžid bio mesdžid Priština, o čemu svedoči osmanska dokumentacija iz 1544. godine, kao i sve džamije koje su podizali esnafi u osmanskim gradovima, sačuvala je ovaj statut do 1930. godine, kada je prestala da funkcioniše. Druga džamija podignuta između kraja 16. i početka 17. veka je Pir Nazer, koja se nalazi u ulici Hadži Zeka.5 U isto vreme, prema izveštaju Stefana Gasparija iz 1671. godine, crkva Svete Marije bio je i deo urbanističkog plana Prištine, čiji je krov bio u ruševinama 6
Osmanska dokumentacija otkriva i dve druge klasične džamije u osmanskom stilu, koje su bile deo urbanističkog planiranja Prištine i koje danas ne postoje. Jedna od njih je Junus efendijina, poznata i kao Llukak džamija, koja je podignuta posle sredine 16. veka.7 Njeni tragovi otkriveni su tokom radova na Trgu Ibrahima Rugove 2012. godine. Ova džamija, po nalogu opštinske skupštine Prištine, srušen je 1953. godine, nalazio se na mestu gde se danas nalazi hotel Sviss Diamond. Druga džamija koja se pojavljuje u osmanskoj dokumentaciji iz 18. veka je džamija Halil Age, za koju ne znamo ni lokaciju, ni vreme izgradnje, ni vreme rušenja.8
Hamami (javna kupatila) su takođe bili deo osmanskog urbanističkog planiranja, koji je zaživeo tokom osmanske vladavine na teritoriji Kosova. Tako je tokom prva dva veka na prostoru današnjeg Kosova izgrađeno više od 15 hamama, koji su bili na usluzi stanovnicima i strancima (radnicima, putnicima itd.) i kao takvi služili su javnom zdravlju.
Za razliku od grada Vučitrna, koji je bio poznat po javnom kupatilu (terminu), još od vremena rimske vladavine,9 ktitor prvog hamama u Prištini bio je sultan Mehmet Fatihu, koji je pored džamije (1460/61. sagradio hamam, medresu, mejtepe, biblioteku i konak (svratište),10 koji je činio klasični kompleks (kilije) osmanskog grada, koji je obuhvatao i otvorenu i zatvorenu čaršiju. Priština je imala i drugi hamam, koji je bio poznat kao Stari hamam, a ruševine ovog kupatila su identifikovane u blizini zgrade Skupštine Republike Kosovo.11 Ovaj nalaz potvrđuju i zvanični zapisi iz 18. veka, koji o delatnosti državnog hamama, kako se navodi u dokumentu.12 Istovremeno, prema podacima fondacije Kodža Sinan-paše, legalizovane 1566. godine, izgrađen je još jedan hamam u Prištini, donacijom Sinan-paše Topojanija, nadimak Kodža 13
U okviru zvaničnih osmanskih podataka vidi se da su, zbog starosti zgrade Hamama koju je sagradio sultan Mehmet Fatihu, s vremena na vreme vršene renovacije. Na primer, U navedenom dokumentu, koji je izdala uprava prištinske kaze, 2. januara 1858. godine, govori se o lošem stanju hamama sa dva ulaza (jedan za žene i jedan za muškarce),14 kao i o potrebi izgradnje hamama. ulaganje od 10.804 groša za njegovu obnovu i održavanje 15
U vreme reformi Tanzimata, razvoj urbanističkog planiranja grada Prištine bio je još izraženiji. Tako je već u prvim decenijama 19. veka obogaćena Jašar-pašinom džamijom (1834/35),16 poznatom kao Srednja džamija, Kaderije džamijom (1893), koja je podignuta u mahali Muhadžira. ,17 Danjalijev grob i teka Šeha Mehmeta Sezaija.18 Za to vreme izgrađena je vladina vila (danas Muzej Kosova), sahat-kula, gimnazija itd.19 U osmanskom stilu građevine pod uticajem evropske arhitekture, kao što je to slučaj sa stilom secesije, koji je primenjen i u vladinoj vili, objektu u kome se nalazi Muzej Kosova.
Podaci godišnjeg izveštaja (salname) Prizrena iz 1291 (1875) godine otkrivaju dobar deo panorame grada Prištine, koji je u to vreme, zajedno sa Gnjilanom, Kuršumlijem, Vučitrnom i Prizrenom, bio u statusu. zavisnih slučajeva Prizrenskog vilajeta. Prema ovim podacima, u Prištini je postojalo 17 džamija i mesdžida, teka, medresa, crkva, sinagoga, sahat-kula, 14 hanova, 6 mejhana (kafana), 525 dućana, 1 zatvorena čaršija (bedesten). ) sa 28 dućana i 3 hamama.20 Ovi podaci su potvrđeni i u salnamenu Kosovskog vilajeta iz 1318 (1900) godine, gde se navodi: „U Prištini ima 500 dućana, 20 hotela, 10 konaka, 1 Toranj sa satom, zgrada skupštine opštine, 30 kafića, 2 hamama za parove i 1 drugi samo muški hamam, 1 bolnica, 1 skladište oružja, kasarna za konje i opštinska kancelarija.21 Pominje se i fabrika brašna kod Prištine, koja je u vlasništvu muftije Mustafe Hamdi efendije i Murat Bega.
Aspekt putne i telegrafske komunikacije takođe je bio važan razvoj za Prištinu kao glavni grad Vilajeta. Godišnjak 1896. godine odnosi se na železničku prugu između Prištine i Skoplja. Linija kojoj su drugi gradovi na Kosovu imali pristup. Dok se telegrafska mreža prostirala od Prištine do Gnjilana, Prizrena, Vučitrna i Skoplja. Bila je aktivna i posebna linija komunikacije sa Bečom, glavnim gradom Austrije22
-
1
Ferit Duka, „Aspekti urbanizma i arhitekture grada Berata tokom KSVI-KSVIII“, Osmanski vekovi na albanskom prostoru (studije i dokumenti), Tirana: UET Press, 2009, str. 334.
-
2
Džamija sultana Murata (pijaca) i džamija sultana Mehmeta Fatihua (Velikog).
-
3
Tekst portala: Gospodaru Univerzuma, učini da (ova džamija) dugo stoji.
Tokom čitavog života čovečanstva koje sultan Mehmed
On je sagradio i podigao ovu zgradu.
Džamija sultana Mehmeda, oca osvajača (trijumfa)
(džamija) Za vernike (ona je) kao rajski vrt (raj).
(to) njima (vernicima) daje najbolji ukus u duši.
Kada je Sadiu video ovo lepo delo
Svoj (izospecifičan) datum označio je rečima „vreme sabranja podvižnika“ -
4
Ovi zvanični podaci o statusu islamskih svetinja odražavaju proces islamizacije, koji je uzeo maha posle 70-ih godina 16. veka, kada se osetila potreba da se mesdžidi pretvore u džamije, kako bi se namaz (namaz) mogao klanjati. ) od Jume (petak).
-
5
Za istoriju džamija i prištinskih džamija do kraja KSVIII veka videti Agron Islami, „KSVIII. Iuziılda Kosovo: Socio-economic histori“, Istanbul Universitesi, Istanbul, 2021, str. 76-81; Agron Islami, Oblast Kosova u otomansko doba: društveno-ekonomska istorija 18. veka, Priština: Istorijski institut „Ali Hadri“ – Priština, 2024 (u štampi), str. 123-130.
-
6
Fermendžin, Euzebio (1892). Izprave hit 1579–1671. tičuće se Crne gore i stare Srbije. U Starinama (25), Zagreb, str. 196–198. Originalni dokument: Tabelarno. s. kongregacija. de propaganda fide. Poreklo. Vol. 220 fol. 69. (Prevod: Ill Rugova)
-
7
Iljaz Rekha, „Sakralni i profani spomenici osmanskog perioda na Kosovu“, isto.
-
8
Agron Islami, Ibid.
-
9
Za više, videti Fejaz Drancolli, Uništeni spomenici na Kosovu 1998/99, Priština: Institut za istraživanje ratnih zločina, 2015, str. 113-114.
-
10
Mehmet Z. Ibrahimgil-Neval Konuk, Kosova'da Osmanlı Mimari Eserler, Ankara: Turk Tarih Kurumu, 2006, str. 338.
-
11
Orges Drancolli, Džamije sa kupolom na Kosovu, Priština: Istorijski institut „Ali Hadri“, 2023, str. 53.
-
12
Agron islami, ibid, 123.
-
13
Hasan Kaleši, Najstariji zadužbinski dokumenti na arapskom jeziku u Jugoslaviji, Priština: Predsedništvo Islamske zajednice Republike Kosovo, 2012, str. 362.
-
14
Klasični otomanski hamami bili su podeljeni na dva jednaka dela sa zasebnim ulazima. Upisom za žene rukovodila je žena miteveli (administrator), dok je unosom za muškarce rukovodio muškarac miteveli (administrator).
-
15
BOA. IMVL. (Kopija iz Arhiva Prištine, u daljem tekstu KAP.) 387/16893, videti i BOA. I.ML. (POGLAVLJE) 2/49; BOA. I. ML. (POGLAVLJE) 20/15
-
16
Besir Neziri, "Vakefnameja e Jashar Pasha Gjinolli", Islamsko obrazovanje, br. 122, Priština 2020, str. 77;
-
17
BOA. DH.MKT. (KAP.) 73/44 prema predmetnom dokumentu, „ova džamija je podignuta, odmah po osnivanju mahale Muhadžir, koja se nalazi u blizini Hasan-begove mahale, u Prištini, u znak poštovanja šehzade (kneza ) Abdilkadir efendija, nazvan je svojim imenom, "Kaderije".
-
18
M. Ibrahimgil-N. Konuk, isto, str. 525-537.
-
19
BOA. I.HUS (CAPT.). 73/144; SD (CAP.) 1965/33.
-
20
Salname-i Vilaiet-i Prizren, Prizren, 1291, Prizren Matbaa-i Vilaiet, str. 73-74.
-
21
KVS, 1318, Uskup Matbaa-i Viaiet, str. 560.
-
22
1896 (Hidžri 1314) Okrug Kosova Salnamesi, ibid. strana 191.