Razvoj obrazovne delatnosti na Kosovu tokom ranog osmanskog perioda usko je vezan za proširenje otomanske uprave i širenje islama na ovim teritorijama. Tako su zajedno sa džamijama, tekijama, hamamima (javnim kupatilima) izgrađeni i prvi mejtepeti, koji su se odvijali u prostoru kompleksa zvanog 'kulliie' (kulliie). Ove Mejtepe su građene pojedinačnim ili čak vakufskim donacijama. Jedan od prvih mejtepa na Kosovu je onaj Suzi Čelebi u Prizrenu, koji je pre 1513. godine podigao poznati pesnik Suzi Prizrenasi, koji je u ovom mejtepu radio kao učitelj do kraja svog života. Još jedan mejtep je u Kačaniku sagradio Kodža Sinan-paša.

Pored mejtepa, koji su ujedno bili i najniži obrazovni ciklus u kome su se učile pismenosti i osnove islamske veroispovesti, u velikim centrima su osnivane i škole najvišeg ciklusa, kao što su osnovne (ibtidaie), srednje i niže škole. (rušdije), više srednje škole (idadije) i medrese, koje su nudile najnaprednije obrazovanje tog vremena. Vučitrn, koji je bio glavni grad Kosovskog polja, karakteriše ova prosvetna delatnost, od 1455. godine, gde je radila medresa Gazi Ali-bega. Dok sadašnji podatak o prištinskoj medresi, pripada 1575. godini, koja se vezuje za medresu Besharet Ket'hida. Vek kasnije, Evlija Čelebiu pominje nekoliko medresa uleme, zatim školu za komentarisanje hadisa (komentar ili tumačenje proročkih izreka), i škole (škole) za decu.

19. vek predstavlja najveći razvoj prosvetnog života u čitavom Osmanskom carstvu. Tako su između 1893. godine zabeležene 22 rušdijevske škole za dečake, 1 rušdije za devojčice, 342 iptidaije za dečake, 46 (iptidaije) za devojčice, 35 medresa i 7 biblioteka. U ovim srednjim školama, pored islamskih verskih predmeta, predavali su se i strani jezici (arapski i persijski), matematika, geometrija, logika, kaligrafija itd.

Prema zvaničnim podacima iz kalendara 1893. godine, u Prištini je delovalo 16 osnovnih škola (ibtidaijje) za dečake sa 834 učenika i 17 učitelja. Dok su u jedinoj osnovnoj ženskoj školi, koja je otvorena 1887. godine i činila je 180 učenica (devojčica), predavala 2 učitelja. Po kalendaru iz 1900. godine u Prištini je u to vreme bilo 10 sibjanskih škola (dečjih) u kojima je nastavu pohađalo 737 dece.

Osnovne škole (ibtidaiie)

Osnovne škole (ibtidaje), koje su nastale kao rezultat reforme 1869. godine, osnovane su 1872. godine. Prema podacima kosovskih kalendara, čini se da su ove škole na Kosovu osnovane oko 10 godina kasnije. Odnosno, od 1883. godine možemo pratiti broj učenika i nastavnika u modernizovanim osnovnim školama.

8.2. Obrazovni okvir i broj učenika u osnovnoj/osnovnoj školi za dečake u Prištini tokom 1883-1900:

Kao što je to bio slučaj širom osmanske carske teritorije u Kosovskom vilajetu, nakon osnivanja škola za dečake, otvorene su i škole za devojčice. U dokumentu od 7. aprila 1887. godine reč je o novoj izgradnji osnovne ženske škole u Prištini. Iz istog fonda vidimo da su u julu 1893. godine u Prištini bile aktivne 4 osnovne škole za devojke. Godine 1906. identifikuje se i dokument koji se odnosi na izgradnju nove škole za devojke, koja će koštati 33.400 kuruša (groša), kako se navodi u dokumentu.

Rušdija Prištinski*

Prvi pokušaji otvaranja Ruždijevih škola evropskog stila poklapaju se sa vladavinom Mahmuda II (1808–1839). Naime, prvi predlog za reformu obrazovanja desio se 1838. godine, odmah je formirana komisija za osnivanje rušdi škola. Međutim, ova reforma uspela je da se realizuje tek za vreme sultana Abdilmedžida (1839-1861), gde je 1847. godine otvorena prva rušdi škola u Istanbulu, prema statutarnim promenama u obrazovanju, predviđenim Tanzimatskim dekretom (1839). U međuvremenu, Priština sa ovom srednjom školom (nižom) je priznata 1861. godine, a graditelj prve škole u Prištini bio je Abdurahman Galip paša (Gjinolli).* Ovu činjenicu dokumentuju dokumenti sekretarijata Ministarstva prosvete. Odnosno, u dokumentu od 4. februara 1863. godine kaže se da se za prvog učitelja u ovoj školi razmatra molba graditelja škole Rušdije u Prištini, bivšeg gradonačelnika Siroza Abdirahman Galip paše, koji je otvorio pre dve godine (1861) da imenuje Besima efendiju iz Sofije. Iz zvanične dokumentacije Sekretarijata ministra prosvete vidimo da je iste godine postojao zahtev za knjige i priznanice za Rušdiju Prištinskog. Tako su u aprilu 1863. zvaničnici u Istanbulu objavili da je Rušdiji u Prištini poštom poslato 30 gramatika persijskog jezika, 20 knjiga geografije i 10 afričkih karata. Podaci kosovskih kalendara govore o broju učenika Rušdije u Prištini koji je rastao. Prema ovome, dok je 1879. godine imala 65 učenika, 11 godina kasnije ova škola je dostigla 230 učenika.

viša srednja škola (idadije)*

Idaji škole su činile viši srednji ciklus i identične su savremenim licejima. U vezi sa starešinstvom idadije Prištine postoji nekoliko mišljenja. Prema nepotvrđenim podacima sa zvaničnim dokumentima, prva prištinska idadija datira iz 1885. godine. U međuvremenu, kopije osmanskih dokumenata iz fonda Sekretarijata za obrazovanje istraženih u Arhivu Prištine otkrivaju nove podatke u vezi sa datumom osnivanja ove škole. . Odnosno, postoje dva dokumenta iz 1907. godine koja ističu detaljni projekat odobren 4. januara 1907. godine idadijevske školske zgrade, kao i druga odluka od 2. novembra 1907. godine, list o podeli parcele od građana za izgradnju ove škola. Ovim dokumentarnim podacima, nalaze se istraživača Jašara Redžepagića da je uspostavljanje prištinske idedije moralo biti izvršeno posle Mladoturske revolucije (1908-1909).

Kao što je već rečeno, Priština je od kraja 16. veka imala medresu Bešaret Ketehida. Dok su u prošlom otomanskom veku u Prištini evidentne još dve aktivne medrese. Naime, 1879. godine navodi se da je do 1885. godine u Prištini postojala samo medresa izgrađena sredstvima sultana Selima III (1789-1807) i bila je poznata pod ovim imenom, dok je i druga medresa sagrađena sa doprinosa naroda, koja je nazvana kao medresa Pir Nazara. Prema podacima iz 1893. godine, medresu sultana Selima III pohađalo je 56 učenika, dok je medresu Pir Nazir pohađao 51 učenik.

Nemuslimanske škole

Kao što smo videli gore, od kraja 16. veka stanovništvo Prištine je prihvatilo islam kao svoju veru, ali hrišćanski (katoličko-pravoslavni) element nikada nije nestao. Ovi drugi su takođe uživali pravo na svoje obrazovanje prema verskoj praksi koju su primenjivali. Tako je, prema zvaničnim osmanskim podacima s kraja 19. veka, 1888. godine u Prištini 140 učenika nemuslimanske zajednice pohađalo je školu u 10 mejtepe sibjana (za decu). Od toga 20 devojčica i 120 dečaka. Prema podacima iz 1893. godine, u osnovnoj školi pravoslavnih hrišćana, koja je imala 148 učenika, učitelj osmanskog jezika bio je Idris Efendiu.