Danas, glavni grad Republike Kosovo, grad Priština ima dugu istoriju koja seže osam vekova unazad, kada je ova država nastala. Priština je nastala u složenom istorijskom kontekstu, u centru jugoistočne Evrope tokom kasnog srednjeg veka. Prvo kao veliko selo, a potom i kao grad, Priština je zamišljena na zapadnim teritorijama Vizantijskog komonvelta. Politički i kulturni svet u kome se formirala Priština bio je srednjovekovni rimski svet, odnosno Vizantijsko carstvo, koje je u to vreme bilo u dekadenciji.

XIII – XIV  vek: Osnivanje i uspon

Centralna Treva na Balkanskom poluostrvu gde je trebalo da se formira Priština bila je naseljena uglavnom Arbanima, Bugarima, Vlasima i Srbima, etničkim zajednicama sa većinom pravoslavne vere. Vizantijska carska sila, sa sedištem u Carigradu, kontrolisala je područje Kosova preko vojne infrastrukture sa dva centra, dva garnizonska grada: Lipenion i Sfencanion.¹  Reč je o Lipljanu i Zvečanu. Potonji je imao tvrđavu na uzdignutom stenovitom brdu, čiju sliku može da stvori gravura slovenačkog diplomate Benedikta Kuripešića, tokom svog putovanja od Ljubljane do Carigrada 1530. godine, a ova gravura je objavljena u njegovoj knjizi iz 1531. „Itinerar putovanja u Carigrad turskom caru Sulejmanu“.²  Tokom srpsko-vizantijskih ratova, posle bitke na Pantini 1170. veliki knez Raške Stefan Nemanja uspeo je da pridoda Zvečan u ruke. Od ovog vremena, posle pada Zvečana u ruke Srba, Lipenion, odnosno Lipjani, kao poljska tvrđava, ostaje glavna vojna tačka na kojoj se oslanjala vizantijska vlast na Kosovskom polju.

Krajem 13. veka, Vlasi i Bugari su se pobunili i sukobili sa vizantijskom silom, koju su predvodila braća Teodor i Aseni, iz koje je nastalo ono što je poznato kao Drugo bugarsko carstvo (1185 – 1422). Teodor, krunisan kao Petar II, vladao je zajedno sa svojim bratom Asenom, ali je posle ubistva Asena 1196. godine postavio za savladara svog mlađeg brata Ivana, poznatog kao Kalojan, a kada je Teodor takođe ubijen 1197. godine, Kalojan je ostavljen. sam vladar Bugarske. U proleće i jesen 1199. godine Vlasi su u savezu sa Kumanima prešli Dunav i ušli na teritorije Vizantijskog carstva. Iskoristivši ovu situaciju, Kalojani su napali i vizantijsku zemlju i posle nekoliko pobeda uspeli da se prošire na zapad, osvojivši, između ostalih, Skoplje i Prizren. Tako su od 12. do 13. veka južne zemlje Kosovske ravnice i Dukađinske ravnice bile u posedu Bugara.

U to vreme, 1202. godine, papa Inoćentije III izdao je katolicima posvećenje za vojnu ekspediciju da preuzmu Jerusalim iz ruku muslimana. To bi bio Četvrti krstaški rat (1202–1204). U aprilu 1204. latinski krstaši su zauzeli Carigrad iznutra, zbacivši vizantijsku carsku vlast u njegovoj metropoli. Zamenila ju je krstaška država poznata kao Latinsko Carigradsko carstvo i tu je počeo period poznat kao frankokratija, od grčke „vladavine Franaka“, odnosno katoličkih krstaša i njihovih mletačkih saveznika. Rascepkana vizantijska vlast bila je podeljena na trojku sa tri centra: u Trapezundu, u Nikeji i u Epiru. Ovo se nastavilo sve do jula 1261. godine kada je Nikejsko carstvo povratilo Vizantijsko carstvo i ponovo uspostavilo Konstantinopolj kao svoju metropolu. U međuvremenu, posle Kalojanove smrti 1207. godine, Bugarska se još više proširila pod Ivanom Asenom II, kao što se može videti na mapi ispod, koju je napravio bugarski naučnik Dimitar Rizov 1917. godine.

Bugarsko kraljevstvo pod Asenom II do 1230. (Izvor: Atlas D. Rizov, 1917)

Slabljenje vizantijske moći stvorilo je vakuum vlasti na centralnom Balkanu, gde je tokom 13. i 14. veka dolazilo do stalnih sukoba i rivaliteta između Bugara i srpskih poglavica. Srpski vazali vršili su neprekidne upade u Kosovsku ravnicu u drugoj polovini veka. KSIII. U pretposlednjoj deceniji veka KSIII, kralj Stefan Milutin je proširio svoje posede u pravcu bugarskih, zauzevši i Prizren. Godine 1285. podigao je tvrđavu Novo Brdo, neophodnu za eksploataciju rudarskih dobara ovog područja. Novoberdi su gravitirali Arapi, Dubrovčani, pa čak i saksonski rudari iz Saksonije, jer je značaj Novoberde rastao sve dok nije postao jedan od najbogatijih gradova na Balkanu kasnog srednjeg veka. Ovo je učinilo Novoberdu destinacijom posebno za trgovce srebrom koji su njime trgovali preko Jadrana preko Mediterana.

U to vreme je vegetacija Kosova bila mnogo gušća. Rečne doline su bile ispunjene šikarama i šibama, dok su planinski predeli bili znatno šumovitiji, što je sačuvano u toponimima kao što su Lluga, Hvosno (slovenski: gusta šuma), Leskovac, Zabel itd. Ali rudarska bogatstva otvorila su sopstvene puteve i stvorila komunikacione kanale i trgovačke puteve. Tako se između tri rudarska centra, Janjeva i Novoberda na jugu i Zvečana na severu, koji je bio garant minerala vađenih iz Trepče, ukazala potreba za međucentrom, koji je služio kao stajalište za karavane, stanica. gde su razmenjeni prvi konji i gde ste bili obavešteni o vestima o bezbednosti na putevima i aktuelnim događajima. Lipenion je potpuno izgubio na značaju odlaskom vizantijske sile, pa je nekoliko kilometara od ove lokacije, u niziji, začeto novo naselje: Priština!

Za ime ove zemlje kruže sasvim različite varijante, od jedne do druge, pa sve do onih najiznenađujućih, rezultat imaginarnih etimologija iz intuitivne radoznalosti. Ali najverovatnije objašnjenje ostaje objašnjenje američkog lingviste Erica P. Hampa, prema kome toponim „Priština” potiče od rane indoevropske reči „pri” što znači „pad” i druge indoevropske reči „setin” što znači "gurit" (zapamtite na engleskom reč "stone" - "gur"). Va i guri, ili va na kamenju može biti značenje prvobitnog toponima „Prišetina”.

Prvi poznati pomen Prištine u pisanom dokumentu datira iz oktobra 1325. godine. Prvi put su ga 1913. objavili Lajoš Taloči, Konstantin Jireček i Milan Šuflaj u dokumentarnom delu „Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia“, kao dokument pod brojem 710, u prvom tomu ovog monumentalnog dela. Reč je o pismu kojim Stefan Uroši III (1276-1331), kralj Srbije, poznat i kao Stefan Dečanski, piše Dubrovačkoj Republici. U ovom pismu Stefan Uroši III traži da, ako Ilija i Toma dođu iz Raguze, donesu danak ili danak Svetog Dhimtrija u Prištinu (Prištinae).³  U to vreme Priština je bila sedište Stefana Dečanskog. To pokazuje da je već imala neku vrstu značaja kao mesto. Iz ovoga se može zaključiti da vreme osnivanja Prištine treba datirati negde u sredinu KSIII veka.

Drugi najstariji pomen Prištine u pisanom izvoru je autorstvo vizantijskog cara Jovana VI Kantakuzena (1292-1393), koji, opisujući svoj susret sa srpskim kraljem Stefanom Dušanijem, 1342. godine, piše da su se tamo sreli „... u selu bez zidina zvanom Prištinon“. U dva najranija dokumenta pisana o Prištini ispostavlja se da kao likovi imaju dva srpska kralja, Stefana Dečanskog i Stefana Dušana, jer je tokom prve polovine i sredine KSIV veka Priština bila jedno od sedišta srpskih kraljeva, što se tiče izgleda, posebno na severu.

Posle smrti Stefana Dušanija 1355. godine, njegovo kraljevstvo je zahvaćeno anarhijom i raspalo se među njegovim sledbenicima na mnoge oblasti. Desetak godina kasnije, negde posle 1365. godine, Priština je postala sedište Vukašina Mernjačevića, srpskog kneza koji je, upravo od 1365. do svoje smrti 1371. godine, vladao pod imenom Stefan Uroši V, kralj Srba i Grka. U stvari, poginuo je 26. septembra 1371. u bici na Marici, boreći se protiv Turaka Osmanlija, koji su se tek pojavili na Balkanu i koji će u narednom veku sa svojom vojskom pregaziti pola poluostrva. Posle Vukašinove smrti, njegovi posedi su ostali pod vlašću njegova četiri sina, ali prema dubrovačkom hroničaru iz 16. veka Mavru Orbiniju, piscu čuvenog dela „Kraljevstvo Slovena“, posle Vukašinove smrti, Srpski vladar Lazar Hrebeljanović osvojio je Prištinu i Novo Brdo.⁴ 

Ubrzo potom Priština je završila u posedu Vuka Brankovića, srpskog plemića koji je 20. januara 1387. godine, upravo u Prištini, izdao povelju kojom je sklopio ugovor sa Raguzom za regulisanje trgovačkih odnosa sa Dubrovčanima u posedima. njegov, uključujući i samu Prištinu. Ovde počinje period od oko šest decenija tokom kojeg je Priština bila dom dubrovačke kolonije, trgovaca iz dubrovačke republike u Dalmaciji, koja je postala nezavisna nedugo ranije, 1358. To je i razlog zašto je rana istorija prva dva veka Prištine, o tome najviše svedoče dokumentarni izvori iz Dubrovnika koji se čuvaju u Državnom arhivu u Dubrovniku i toliko tragaju od istoričara.⁵ 

Upravo iz dokumentarnih izvora iz Dubrovnika donekle se može rekonstruisati život u Prištini s kraja 14. veka i prve polovine 15. veka. U testamentu koji je sastavio dubrovački građanin Matco de Suezda – latinizovano ime Marko Zvizdići – od 9. novembra 1387. godine, ostavio je pet dukata za finansiranje završetka radova crkve Svete Marije u Prištini, romaničke crkve.⁶ 

Krajem 14. veka Turci Osmanlije pojačavaju svoje osvajačke pohode na balkanske prostore. Početkom leta 1389. godine Priština je bila svedok jedne od najpoznatijih srednjovekovnih bitaka u istoriji balkanskih naroda. Desetak kilometara severno od Prištine, na širokom polju, susrela se između njih osmanska vojska koju je podržavala srpska vojska i saveznička vojska koju su činili Srbi, Arapi, Bošnjaci, Mađari, Vlahi i Franci. Poznata kao Kosovska bitka od kada se odigrala na polju Kosovskom, odigrala se 15. juna 1389. godine. U nizu bitaka između Balkana i Osmanlija, u vekovnom periodu prodora Osmanlija u na poluostrvu, Kosovska bitka je najpoznatija, ne po svom stvarnom značaju, već po balkanskom folkloru i verskim i ideološkim mitovima koje su o njoj stvarali Srbi u 19. veku. Ovo je jedina bitka u šestovekovnoj istoriji Osmanskog carstva u kojoj je poginuo sultan. Tokom ove bitke jedan lokalni plemić uspeo je da prizove sultana Murata I Hidavendigara.⁷  Sedam godina posle Kosovske bitke početkom 1396. godine, osmanske trupe su napale zemlje koje su bile pod posedom Vuka Brankovića i zauzele i Prištinu. Ali kao grad čiji je značaj proizašao iz njegovih carina, gde su kružile robe, a posebno metali, Priština je zadržala svoj kosmopolitski karakter i nije odmah osmanizovana. Biće potrebno pola veka da Priština krene na put osmanizacije koji je pretvorio u tipičan osmanski centar za to vreme.

Iz dokumentarnih podataka 14. veka i prve polovine 15. veka razume se da je Priština imala veoma raznoliko stanovništvo, posebno zbog trgovaca koji su se tu naselili iz Raguše, Splita, Zare, Kotora, Tivara, Drišta. i Ulcinj . Svi ovi gradovi pripadali su istočnoj obali Jadrana, katoličkoj oblasti koja je bila u suprotnosti sa pravoslavnim zaleđem centralnog Balkana gde se nalazila Priština. Položaj ovih stanovnika u gradu objašnjava dokaze za dve katoličke crkve u Prištini: crkvu Svete Marije i crkvu Svetog Petra.⁸  Zbirka testamenta od 1429. do 1442. godine, koje su ostavili različiti donatori, daje tragove za sveštenstvo ove dve katoličke crkve u Prištini, poslednjih decenija pre potpune otomanske okupacije grada.

XV i XVI vek

Negde početkom 1409. godine ugarska vojska je prilikom napada na okolinu napala i spalila Prištinu. To se zna iz pisma u kome su se prištinski Dubrovčani žalili Žigmundu Luksemburškom, koji je od 1387. godine primio krunu ugarskog kralja. Tokom prve polovine 15. veka, gusta trgovačka aktivnost dubrovačkih trgovaca rezultirala je Prištinom. Iz knjiga dubrovačkog malog veća postoje statistički podaci za koloniju Dubrovčana u Prištini, koji se kreću od 39 Dubrovčana 1414. do 208 Dubrovčana 1437. Ali upadi Osmanlija upravo u to vreme doneli su mnoga rivalstva i sukobe između Dubrovčani i Osmanlije, zbog sukoba njihovih ekonomskih interesa ⁹ 

U jesen 1448. godine, između 17. i 20. oktobra, Priština je bila svedok žestoke bitke koja se vodila između ugarskih i osmanskih trupa na Kosovu polju. Poznata kao Druga Kosovska bitka, ova trodnevna bitka označila je vrhunac osvete Mađara protiv Osmanlija. Na kraju ove bitke, Osmanlije, kojima je komandovao sultan Murad II, pobedile su Mađare i njihove vlaške, nemačke i boemske saveznike koje je predvodio Janoš Hunijadi.¹⁰ 

Ova bitka koju su dobili Osmanlije otvorila je put daljem napredovanju Osmanlija ka centralnom i zapadnom Balkanu i njihovom učvršćivanju u ovim krajevima. Ne zna se tačno kada je Priština pala pod Osmanlije, ali izgleda da je do susreta Mađara i Osmanlija na Kosovu polju 1448. godine, Prištinu već deceniju zauzele Osmanlije jer je bila u vlasništvu Skendera Turkua, dok to proističe pod Osmanlijama prvi put od 1439. godine, kada je gospodar Prištine bio Isa beg.¹¹  U to vreme, prodor i jačanje Osmanlija je sa pažnjom i brigom viđeno u Raguzi, koja je imala velike ekonomske interese vezane za Priština, jer zbog dubrovačke kolonije u gradu. U pismu od 12. juna 1430. godine, pisanom kao odgovor dubrovačkom poslaniku u Sandalu i Bosni na njegovu najavu dolaska skopskog sandžakbega u Prištinu, dubrovačke vlasti su ocenile: „Ne verujemo u mogućnost napad Isaka o kome je Sandali govorio. Ovo nije razlog zbog kojeg ovaj Turčin dolazi u Prištinu, verovatnije je da će pomoći Dubrovčanima, pošto su Turci u miru sa Žigmundom.“¹² 

Tako je sredinom 15. veka Priština, nekada grad trgovačke stanice, dobila oblik osmanskog grada kasabe, kada je sultan Mehmet II, koji je stekao široku slavu nakon osvajanja Carigrada 29. maja 1453. godine, sagradio kompleks zgrada u Priština 1455. uključujući džamiju, hamam i medresu.¹³  Odavde se može govoriti o osmanskoj Prištini i osmanizaciji Prištine, kao procesu akulturacije koji se najlakše prati kroz islamizaciju njenog stanovništva.

U jednom osmanskom registru iz 1477. godine, kada je u gradu konsolidovana osmanska vlast, Priština ima 9 mahala sa ukupno 351 kućom, i to ovim redom: Mitropolitska mahala sa 48 kuća; Kaćanović sa 64 kuće; Pojasar sa 55 kuća; Potočište sa 40 kuća; Trgovac sa 30 kuća; Vrlićko sa 56 kuća; Koširić sa 25 kuća; Llukar sa 28 kuća i Latin sa 5 kuća. U drugom osmanskom registru sažetog tipa (idžmal), ali posle deset godina, odnosno od 1487. godine, Priština ima još 51 kuću, ovih sa muslimanskim stanovništvom.¹⁴ 

Upoređivanjem podataka osmanskih teftera, konstatuje se relativno brz napredak islamizacije stanovništva Prištine u periodu od jednog veka. Prema registru Vučiternskog sandžaka, koji je sastavljen u vreme vladavine sultana Selima II, odnosno između 1566. i 1574. godine, od ukupno 19 mahala, Priština je imala 11 muslimanskih i 8 hrišćanskih mahala. Mahale sa muslimanskim stanovništvom bile su: mahala džamije "Sultan Mehmed Han Gazi" sa 46 kuća; džamije "Mehmed beg" sa 29 kuća; džamije "Sinan beg Jaralu" sa 24 kuće; od Carshi džamije sa 11 kuća; džamije "Hasan beg" sa 32 kuće; mahala „Emred Alaudin” sa 49 kuća; džamije "Jonuz Kadi" sa 34 kuće; džamije "Jusuf Čelebi" sa 38 kuća; mahala „Mir Hasan” sa 15 kuća; džamije "Hatunije" sa 11 kuća i mahale "Ramadan Čauš" sa 20 kuća. U međuvremenu, 8 mahala sa hrišćanskim stanovništvom bile su: mahala "Mokalović" sa 63 kuće; mahala „Batište” sa 29 kuća; "Ksehrik" sa 12 kuća; „Bojsar“ sa 33 kuće; „Latinica“ sa 6 kuća; "Štitar" sa 34 kuće i mahala "Llukar" sa 27 kuća. Prostom računicom ispada da je Priština sredinom 16. veka imala 309 kuća sa muslimanskim i 212 kuća sa hrišćanima. Istoričar Muhamet Ternava, koji je opširno proučavao ove sveske, tvrdi da iako sadrže i imena poglavara prištinskih porodica, ovi antroponomski podaci se ne mogu tumačiti za istraživanje etničke strukture stanovništva grada. Međutim, ono što se pouzdano zna jeste da su većinu stanovnika Prištine činili Albanci i Srbi, i da su pripadnici obe verske zajednice u gradu, odnosno hrišćana i muslimana.¹⁵ 

Iz osmanskih matičnih knjiga ovog vremena, koje je takođe proučavao istoričar Skender Rizaj, može se stvoriti slika o privrednom životu grada Prištine, budući da su u osmanskim matičnim knjigama zabeležena i zanimanja i delatnosti glava porodice. Tamo se najviše ponavljaju sledeća zanimanja i zanati: šah, imam, mujezin, derviš, hatib, učenjak, kadija, zlatar, hamamdži, bakalar, čatib, sarac, sapundžija, tabak, bravar, nallban, trgovac, halah, tell, berberin , kovači, konjanici i krojači. Iz detaljne knjige Vučitarnog sandžaka iz 977. godine po hidžri, što odgovara 1569/70. godini, proizilazi da je Priština imala godišnji prihod od poreza od 94781 akči. Iz zabeleženih profesija i zanata, razume se da je Priština imala živahan muslimanski verski život sa mnogo sveštenika, kao i raznovrsnu privrednu delatnost različitih zanata kao što su kožari, konjari, obućari, krojači, proizvođači sapuna, prerađivači rude i trgovci.¹⁶ 

XVII i XVIII veka

U poslednja dva veka otomanske vladavine, prištinska kasaba je poprimila oblik šehrija tipičnog za osmanski period. Gotovo svi podaci ovog perioda o gradu pominju Prištinu kao grad povezan sa trgovinom i rudom, kao i centar koji se nalazi između važnih saobraćajnica. Turski geograf i istoričar Hadži Kalif Mustafai opisao je Prištinu 1648. godine kao grad srednje veličine, na reljefnom položaju okružen obalama i gde je boravio nadzornik ruda.¹⁷ 

Godine 1660. u Prištinu je svratio i poznati turski pisac Derviš Mehmed Zili, poznatiji kao Evlija Čelebiju, dok je pratio Melek Ahmed-pašu, guvernera Rumelije, na putu iz Bosne za Sofiju. U svom poznatom putopisu „Knjiga putovanja” („Sejahatname”), Čelebiu je posvetio oko dve stranice teksta Prištini, sa nekim podacima o njoj kada je našao grad 1660. U njima piše da je Priština imala 2.060 jednospratnih i dvospratnih kuća, ograđenih zidovima i popločanim krovovima, sa velikim dvorištima i vinogradima i baštama. Među njima izdvaja Saraj, odnosno palatu Kodže Bodura Alajbeua i zgradu suda. Tvrdi da je izbrojao ukupno 12 svetinja, od kojih su 6 džamije, jedna u čaršiji, a druge kao kvartovske. Prema Čelebiuu, pored njih u gradu su postojale i medrese, hadiske škole, osnovne škole i derviški teki. Dok među javnim arhitektonskim radovima pominje neke javne česme ili česme. U celoj Prištini nije našao nijednu građevinu sa olovnim krovovima, što je za to vreme značilo nešto veličanstvenije i luksuznije, ali je identifikovao ukupno 11 konaka u gradu, sa kojih je prepisao hronogram, odnosno epigraf iz Hanija. i Hadži beg , sa ovim tekstualnim sadržajem: „Sa ponosom kažemo datum rečima: Ova gostionica je podignuta 1032. godine“. Pretvaranjem ovog datuma iz hidžretskog kalendara u gregorijanski, ispada da je Hadži-begov konak sagrađen 1623. godine, odnosno 37 godina pre nego što ga je Čelebi posetio i grad. Čelebiu je tokom svog putovanja u Prištinu izbrojao 300 radnji, u kojima piše da možete pronaći šta god želite, ali za koje tvrdi da su nedostatne za veličinu grada. On piše da su te radnje bile organizovane kao pijaca, ali da grad nije imao bezistan, odnosno pijacu pokrivenu i ograđenu zidinama. Turski pisac veliča stanovnike Prištine kao gostoljubive ljude, dok su dečaci i devojke grada bili poznati širom osmanskih teritorija po svojoj lepoti, koju pripisuje dobroj klimi.¹⁸ 

Krajem 17. veka Priština postaje sedište austrijskih hrišćanskih trupa, za vreme austro-osmanskog rata 1689. godine. Tim povodom njihov komandant general Pikolomini postavlja svoj štab u Prištinu, gde se sastaje sa skopskim episkopom g. Pjeter Bogdani, koji je poslao lokalne trupe sa oko 20.000 ustanika, sve hrišćana. U nemogućnosti da poraze austrijske trupe, Osmanlije su angažovale i tatarske najamničke trupe, koje su bacanjem zagrejanih životinjskih leševa širile kugu kao biološko oružje protiv Austrijanaca i ustanika. Upravo zaražen kugom, Pjeter Bogdani umire u Prištini 6. decembra 1689. godine. Sahranjen je u dvorištu džamije sultana Mehmeda II, koja je u to vreme pretvorena u katoličku crkvu. Ali tih dana su stvari krenule nizbrdo i austrijske trupe kojima su komandovali Holštajn i pukovnik Štraser napuštale su Prištinu jedna za drugom u tolikoj žurbi da su za sobom ostavile mnogo municije i zaliha hrane, kao i artiljerijskih oruđa. Prvih dana januara 1703. tatarske i osmanske trupe ušle su u Prištinu i osvetile se malobrojnim preostalim stanovnicima i gradu. Prema rečima katoličkog sveštenika Đerđa Bogdanija, nećaka Pjetera Bogdanija, ekshumirali su njegov leš i bacili ga psima usred Prištine.¹⁹  Pošast maltera kao epidemija vratila se u Prištinu najmanje u dva navrata: 1703. godine. a 1737. minobacač se proširio Prištinom zadajući pustoš stanovništvu grada i okoline.²⁰